Σε αυτό το άρθρο πρόκειται να συζητήσω την έννοια της συλλογικής μνήμης ως υπόβαθρου για την κατανόηση της έννοιας του "συλλογικού ασυνειδήτου" την οποία διατύπωσε ο Γιουνγκ. Το "συλλογικό ασυνείδητο" έχει νόημα μόνο στο πλαίσιο κάποιας έννοιας για τη συλλογική μνήμη. Αυτό λοιπόν μας οδηγεί σε μια πολύ ευρεία εξέταση της φύσης και της αρχής της μνήμης, όχι μόνο στα ανθρώπινα όντα και όχι μόνο στο ζωικό βασίλειο· ούτε καν μόνο στον τομέα της ζωής - αλλά στο σύμπαν ως σύνολο. Μια τέτοια ευρεία οπτική αποτελεί μέρος μιας πολύ βαθιάς Αλλαγής Παραδείγματος που συμβαίνει στην επιστήμη: τη μετάβαση από τη μηχανιστική στην εξελικτική και ολιστική κοσμοθέαση.

Η καρτεσιανή μηχανιστική άποψη συνεχίζει να είναι, από πολλές απόψεις, το κυρίαρχο πρότυπο σήμερα, ειδικά στη βιολογία και την ιατρική. Ενενήντα τοις εκατό των βιολόγων θα ήταν περήφανοι να σας πουν ότι είναι μηχανιστικοί βιολόγοι. Αν και η φυσική έχει περάσει πέρα από τη μηχανιστική άποψη, μεγάλο μέρος της σκέψης μας για τη φυσική πραγματικότητα εξακολουθεί να διαμορφώνεται από αυτήν - ακόμη και σε όσους από εμάς θέλουμε να πιστεύουμε ότι προχωρήσαμε πέρα από αυτό το μοντέλο σκέψης. Ως εκ τούτου, θα εξετάσω σύντομα μερικές από τις θεμελιώδεις παραδοχές της μηχανιστικής κοσμοθεωρίας για να δείξω πώς εξακολουθεί να είναι βαθιά εξαρτημένη από τον τρόπο που οι περισσότεροι από εμάς σκέφτονται.

       Οι ρίζες της μηχανιστικής κοσμοθέασης στον νεοπλατωνικό μυστικισμό

Είναι ενδιαφέρον ότι οι ρίζες της μηχανιστικής κοσμοθέασης του 17ου αιώνα μπορούν να εντοπιστούν στην αρχαία μυστικιστική θρησκεία. Στην πραγματικότητα, η μηχανιστική άποψη ήταν μια σύνθεση δύο παραδόσεων σκέψης, οι οποίες βασίστηκαν αμφότερες στην μυστικιστική αντίληψη ότι η πραγματικότητα είναι άχρονη και αμετάβλητη. Μία από αυτές τις παραδόσεις προέρχεται από τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα, που γοητεύονταν κι οι δύο από τις αιώνιες αλήθειες των μαθηματικών. Τον 17ο αιώνα, αυτό εξελίχθηκε στην οπτική πως η φύση διέπεται από διαχρονικές ιδέες, αναλογίες, αρχές ή νόμους που υφίσταντο εντός του μυαλού του Θεού. Αυτή η άποψη του κόσμου έγινε κυρίαρχη και, μέσα από φιλοσόφους και επιστήμονες όπως ο Κοπέρνικος, ο Κέπλερ, ο Καρτέσιος, ο Γαλιλαίος και ο Νεύτωνας, ενσωματώθηκε στα θεμέλια της σύγχρονης φυσικής.

Βασικά, εξέφρασαν την ιδέα ότι οι αριθμοί, οι αναλογίες, οι εξισώσεις και οι μαθηματικές αρχές είναι πιο πραγματικές από τον φυσικό κόσμο που βιώνουμε. Ακόμα και σήμερα, πολλοί μαθηματικοί κλίνουν προς αυτό το είδος του Πυθαγορείου ή Πλατωνικού μυστικισμού. Σκέφτονται τον φυσικό κόσμο ως μια αναπαράσταση των μαθηματικών αρχών, ως μια αντανάκλαση αιώνιων αριθμητικών μαθηματικών νόμων. Αυτή η άποψη είναι ξένη προς τη σκέψη των περισσότερων από εμάς, που βλέπουν τον φυσικό κόσμο ως τον "πραγματικό" κόσμο και θεωρούν τις μαθηματικές εξισώσεις ως μια τεχνητή και ενδεχομένως ανακριβή περιγραφή αυτού του "πραγματικού" κόσμου. Παρά ταύτα, ετούτη η μυστικιστική οπτική εξελίχθηκε στην επικρατούσα σήμερα επιστημονική οπτική ότι η φύση διέπεται από αιώνιους, αμετάβλητους, ανάλλαχτους, πανταχού παρόντες νόμους. Οι νόμοι της φύσης είναι παντού και πάντα.

                                  Οι ρίζες του υλισμού στον ατομισμό

Η δεύτερη οπτική της αμεταβλητότητας, που εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα, προήλθε από την ατομική παράδοση του υλισμού, η οποία αφορούσε ένα θέμα το οποίο, ακόμα και τότε, ήταν ήδη βαθιά ριζωμένο στην ελληνική σκέψη: δηλαδή, την έννοια της αμετάβλητης πραγματικότητας. Ο Παρμενίδης, ένας προσωκρατικός φιλόσοφος, είχε την ιδέα ότι μόνο το "είναι" υπάρχει. Το "μη είναι" δεν υπάρχει. Εάν κάτι υπάρχει, δεν μπορεί να αλλάξει, διότι, για να αλλάξει, θα πρέπει να συνδυάσει την ύπαρξη και τη μη ύπαρξη, που θα ήταν αδύνατο. Επομένως κατέληξε ότι η πραγματικότητα είναι μια ομοιογενής, αμετάβλητη σφαίρα. Δυστυχώς για τον Παρμενίδη, ο κόσμος που βιώνουμε δεν είναι ομοιογενής, αμετάβλητος ή σφαιρικός. Προκειμένου να διατηρήσει τη θεωρία του, ο Παρμενίδης υποστήριξε ότι ο κόσμος που βιώνουμε είναι μια αυταπάτη. Αυτή δεν ήταν μια πολύ ικανοποιητική λύση και οι στοχαστές της εποχής προσπάθησαν να βρουν έναν τρόπο να επιλύσουν αυτό το δίλημμα.

Η λύση των ατομιστών ήταν να ισχυριστούν ότι η πραγματικότητα αποτελείται από ένα μεγάλο αριθμό ομοιογενών, αμετάβλητων σφαιρών (ή σωματιδίων): τα άτομα. Αντί μιας μεγάλης αμετάβλητης σφαίρας, υπάρχουν πολλές μικρές, αμετάβλητες σφαίρες που κινούνται στο κενό. Τα μεταβαλλόμενα φαινόμενα του κόσμου θα μπορούσαν τότε να εξηγηθούν με βάση τις κινήσεις, τις μεταλλαγές και τους συνδυασμούς των ατόμων αυτών. Τούτη είναι η αρχική διόραση του υλισμού: ότι η πραγματικότητα αποτελείται από αιώνια ατομική ύλη και την κίνηση αυτής.
[Σημείωση του μεταφραστή: Την ίδια ακριβώς ανάλυση κάνει η ελληνική Γουικιπίντια σχετικά με το Είναι του Παρμενίδη και τον τρόπο που επηρέασε την επιστήμη μέσω της ατομικής θεωρίας του Δημόκριτου – βλέπε τα νούμερα 1 και 2 του Πίνακα Περιεχομένων εδώ: https://el.wikipedia.org/wiki/Είναι ]

Ο συνδυασμός της υλιστικής αυτής παράδοσης με την πλατωνική παράδοση τελικά οδήγησε στη μηχανιστική φιλοσοφία που εμφανίστηκε τον 17ο αιώνα και δημιούργησε έναν κοσμολογικό δυϊσμό που μας συνοδεύει από τότε. Από τη μία πλευρά έχουμε αιώνια άτομα αδρανούς ύλης. Και από την άλλη πλευρά, έχουμε αμετάβλητους, μη υλικούς νόμους που μοιάζουν περισσότερο με ιδέες παρά με φυσικά, υλικά πράγματα. Σε ένα τέτοιο δυϊσμό, και οι δύο πλευρές είναι αμετάβλητες - μια πεποίθηση που δεν υποδηλώνει εύκολα την ιδέα ενός εξελικτικού σύμπαντος. Στην πραγματικότητα, οι φυσικοί έχουν υπάρξει πολύ απρόθυμοι να αποδεχθούν την ιδέα της [βιολογικής] Εξέλιξης ακριβώς επειδή ταιριάζει τόσο άσχημα στην έννοια της αιώνιας ύλης και των αμετάβλητων νόμων. Στη σύγχρονη φυσική, η ύλη θεωρείται πλέον ως μια μορφή ενέργειας. Η αιώνια ενέργεια έχει αντικαταστήσει την αιώνια ύλη, αλλά λίγα άλλα έχουν αλλάξει.

                             Η εμφάνιση του εξελικτικού παραδείγματος

Παρ 'όλα αυτά, το εξελικτικό πρότυπο κερδίζει έδαφος σταθερά τους τελευταίους δύο αιώνες. Τον 18ο αιώνα, οι κοινωνικές, καλλιτεχνικές και επιστημονικές εξελίξεις θεωρούνταν γενικά ως μια προοδευτική και εξελικτική διαδικασία. Η Βιομηχανική Επανάσταση έκανε αυτή την άποψη μια οικονομική πραγματικότητα σε μέρη της Ευρώπης και της Αμερικής. Από τις αρχές του 19ου αιώνα υπήρχαν αρκετές εξελικτικές φιλοσοφίες και, από τη δεκαετία του 1840, είχε δημοσιευθεί η εξελικτική κοινωνική θεωρία του μαρξισμού. Σε αυτό το πλαίσιο των κοινωνικών και πολιτισμικών εξελικτικών θεωρήσεων, ο Δαρβίνος πρότεινε τη βιολογική θεωρία της εξέλιξης που επέκτεινε το εξελικτικό όραμα στο σύνολο της ζωής. Ωστόσο, αυτό το όραμα δεν επεκτάθηκε σε ολόκληρο το σύμπαν [δηλ. στην άβια ύλη]: κατά ειρωνικό τρόπο, ο Δαρβίνος και οι νεο-δαρβινιστές προσπάθησαν να προσαρμόσουν τη γήινη εξέλιξη της ζωής σε ένα στατικό σύμπαν, ή, ακόμα χειρότερα, σε ένα σύμπαν που πράγματι θεωρούταν να «ξοδεύεται» θερμοδυναμικά, κατευθυνόμενο προς ένα «θερμικό θάνατο».

Όλα άλλαξαν το 1966 όταν η φυσική τελικά αποδέχτηκε μια εξελικτική κοσμολογία στην οποία το σύμπαν δεν ήταν πλέον αιώνιο. Αντίθετα, το σύμπαν προερχόταν από μια Μεγάλη Έκρηξη που συνέβη περίπου 15 δισεκατομμύρια χρόνια πριν και εξελίσσεται από τότε. Έχουμε λοιπόν τώρα μια εξελικτική φυσική. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι αυτή η εξελικτική φυσική υπάρχει εδώ και μόλις λίγες δεκαετίες και οι συνεκδοχές και συνέπειες της ανακάλυψης της Μεγάλης Έκρηξης δεν είναι ακόμη πλήρως γνωστές.

Η φυσική μόλις τώρα αρχίζει να προσαρμόζεται στην νέα αυτή οπτική, η οποία, όπως είδαμε, θέτει υπό αμφισβήτηση την πιο θεμελιώδη υπόθεση της φυσικής από την εποχή του Πυθαγόρα: την ιδέα των αιώνιων νόμων. Άπαξ κι έχουμε ένα εξελισσόμενο σύμπαν, αντιμετωπίζουμε την ερώτηση: τι γίνεται με τους αιώνιους νόμους της φύσης; Πού ήταν οι νόμοι της φύσης πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη; Εάν οι νόμοι της φύσης υπήρχαν πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη, τότε είναι σαφές ότι είναι μη φυσικοί· στην πραγματικότητα, είναι μεταφυσικοί. Αυτό κάνει φανερή τη μεταφυσική υπόθεση που αποτελούσε το υπόβαθρο της ιδέας των αιώνιων νόμων ήδη από την αρχή.

                                   Νόμοι της φύσης ή απλά συνήθειες;

Υπάρχει όμως μια εναλλακτική. Η εναλλακτική είναι ότι το σύμπαν είναι περισσότερο σαν ένας οργανισμός παρά σαν μια μηχανή. Η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης αναπαράγει τους κοσμολογικούς θρύλους της "εκκόλαψης του κοσμικού ωαρίου": αναπτύσσεται (το σύμπαν), και, καθώς αναπτύσσεται, υφίσταται μια εσωτερική διαφοροποίηση που το κάνει να μοιάζει περισσότερο με ένα γιγάντιο κοσμικό έμβρυο παρά με την τεράστια αιώνια μηχανή της μηχανιστικής θεωρίας. Με αυτή την "οργανική" εναλλακτική, μπορεί να έχει νόημα να σκεφτόμαστε τους νόμους της φύσης περισσότερο σαν συνήθειες· ίσως οι νόμοι της φύσης είναι συνήθειες του σύμπαντος, και ίσως το σύμπαν έχει μια ενσωματωμένη μνήμη.

Περίπου πριν από 100 χρόνια, ο Αμερικανός φιλόσοφος Κ. Σ. Πιρς είπε ότι αν παίρναμε τη θεωρία της εξέλιξης στα σοβαρά, αν σκεφτόμασταν ολόκληρο το σύμπαν ως εξελισσόμενο, τότε θα έπρεπε να εξομοιώναμε τους νόμους της φύσης με συνήθειες. Αυτή η ιδέα ήταν στην πραγματικότητα αρκετά συνηθισμένη, ιδιαίτερα στην Αμερική· την υιοθέτησαν ο [διάσημος ψυχολόγος και φιλόσοφος] Γουίλιαμ Τζέιμς και άλλοι αμερικανοί φιλόσοφοι και συζητήθηκε αρκετά ευρέως στα τέλη του 19ου αιώνα. Στη Γερμανία, ο Νίτσε έφθασε τόσο μακριά ώστε να προτείνει ότι οι νόμοι της φύσης πέρασαν από φυσική επιλογή: ίσως υπήρχαν πολλοί νόμοι της φύσης στην αρχή, αλλά μόνο οι επιτυχημένοι νόμοι επιβίωσαν. Επομένως το σύμπαν που βλέπουμε έχει νόμους που έχουν εξελιχθεί μέσω της φυσικής επιλογής.

Και οι βιολόγοι επίσης προχώρησαν στην ερμηνεία των φαινομένων με όρους συνήθειας. Ο πιο ενδιαφέρον τέτοιος θεωρητικός ήταν ο άγγλος συγγραφέας Samuel Butler, του οποίου τα σημαντικότερα βιβλία σε αυτό το θέμα ήταν τα Ζωή και Συνήθεια (1878) και Ασυνείδητη Μνήμη (1881). Ο Μπάτλερ θεώρησε πως ολόκληρη η ζωή ενέχει εγγενώς την ασυνείδητη μνήμη. Οι συνήθειες, τα ζωικά ένστικτα, ο τρόπος που αναπτύσσονται τα έμβρυα, όλα αντανακλούσαν μια βασική αρχή εγγενούς μνήμης μέσα στη ζωή. Έφτασε μάλιστα να προτείνει ότι πρέπει να υπάρχει μια εγγενής μνήμη στα άτομα, τα μόρια και τους κρυστάλλους. Λοιπόν υπήρξε αυτή η χρονική περίοδος, στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου η βιολογία βλεπόταν με εξελικτικούς όρους. Είναι μόνο μετά τη δεκαετία του 1920, που η μηχανιστική σκέψη έπιασε να στραγγαλίζει τη βιολογική σκέψη.

                                          Πώς προκύπτει η μορφή;

Η υπόθεση της διαμορφωτικής αιτιότητας [ότι οι βιολογικές μορφές διαμορφώνονται μέσω των μορφογενετικών πεδίων με συνήχηση/συντονισμό με προηγούμενες μορφές του ίδιου είδους], που αποτελεί τη βάση του δικού μου έργου, ξεκινά από το πρόβλημα της βιολογικής μορφής. Στο πλαίσιο της βιολογίας, έχει υπάρξει μια μακρόχρονη συζήτηση σχετικά με τον τρόπο που θα έπρεπε να κατανοηθεί το πώς αναπτύσσονται τα έμβρυα και οι οργανισμοί. Πώς αναπτύσσονται τα φυτά από τους σπόρους; Πώς αναπτύσσονται τα έμβρυα από γονιμοποιημένα αυγά; Αυτό είναι ένα πρόβλημα για τους βιολόγους· δεν είναι πραγματικά ένα πρόβλημα για τα έμβρυα και τα δέντρα, που απλά το κάνουν! Ωστόσο, οι βιολόγοι δυσκολεύονται να βρουν αιτιακή εξήγηση για τη μορφή. Στη φυσική, κατά κάποιο τρόπο η αιτία ισούται με το αποτέλεσμα. Η ποσότητα ενέργειας, ύλης και ορμής πριν από μια δεδομένη αλλαγή ισούται με την ποσότητα μετά την αλλαγή. Η αιτία περιλαμβάνεται στο αποτέλεσμα και το αποτέλεσμα στην αιτία. Ωστόσο, όταν εξετάζουμε την ανάπτυξη μιας βελανιδιάς από ένα βελανίδι, φαίνεται να μην υπάρχει τέτοια ισοδυναμία μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος με οποιονδήποτε προφανή τρόπο.

Τον 17ο αιώνα, η κύρια μηχανιστική θεωρία της εμβρυολογίας ήταν απλά ότι η βελανιδιά περιέχεται μέσα στο βελανίδι: μέσα σε κάθε βελανίδι υπήρχε μια μικροσκοπική βελανιδιά, που φούσκωνε καθώς μεγάλωνε η βελανιδιά. Αυτή η θεωρία ήταν αρκετά ευρέως αποδεκτή, και ήταν εκείνη που ήταν πιο συμβατή με τη μηχανιστική προσέγγιση όπως ήταν αντιληπτή εκείνη την εποχή. Ωστόσο, όπως γρήγορα υπογράμμισαν οι επικριτές της, εάν η βελανιδιά περιέχει βελανίδια και τα βελανίδια περιέχουν βελανιδιές, τότε κάθε βελανιδιά περιέχει άπειρες βελανιδιές. [Το πρωτότυπο κείμενο είναι το εξής, κι ελπίζω να μετέφρασα την ουσία του, διότι κατά γράμμα βρήκα τη μετάφραση δύσκολη: "if the oak tree is inflated and that oak tree itself produces acorns, the inflatable oak tree must contain inflatable acorns which contain inflatable oak trees, ad infinitum."]

Εάν, από την άλλη πλευρά, περισσότερη μορφή προήλθε από λιγότερη μορφή (η τεχνική ονομασία του οποίου είναι "επιγένεση"), τότε από πού έρχεται η περισσότερη μορφή;

Πώς εμφανίστηκαν οι δομές που δεν υπήρχαν πριν; Ούτε οι Πλατωνιστές ούτε οι Αριστοτελιστές είχαν πρόβλημα με αυτό το ερώτημα. Οι Πλατωνιστές έλεγαν ότι η μορφή προέρχεται από το πλατωνικό αρχέτυπο: αν υπάρχουν βελανιδιές, τότε υπάρχει μια αρχέτυπη μορφή της βελανιδιάς και όλες οι βελανιδιές είναι απλά αντανακλάσεις αυτού του αρχέτυπου. Εφόσον αυτό το αρχέτυπο είναι πέρα από το χώρο και το χρόνο, δεν χρειάζεται να θεωρήσουμε πως βρίσκεται εντός της φυσικής μορφής της βελανιδιάς. Οι Αριστοτελιστές έλεγαν ότι κάθε βιολογικό είδος έχει τον δικό του τύπο ψυχής και η ψυχή είναι η μορφή του σώματος. Το σώμα είναι στην ψυχή, όχι η ψυχή στο σώμα. Η ψυχή είναι η μορφή του σώματος και είναι γύρω από το σώμα και περιέχει τον στόχο της ανάπτυξης (που τυπικά ονομάζεται «ενδελέχεια»). Μια ψυχή βελανιδιάς περιέχει την τελική βελανιδιά.

                               Είναι το DNA ένα γενετικό πρόγραμμα;

Ωστόσο, μια μηχανιστική κοσμοθέαση αρνείται τον ανιμισμό σε όλες τις μορφές του. Αρνείται την ύπαρξη της ψυχής και οποιωνδήποτε μη υλικών οργανωτικών αρχών. Επομένως, οι μηχανιστές πρέπει να έχουν κάποιο είδος προ-μορφισμού. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η θεωρία του Γερμανού βιολόγου Άουγκουστ Βάισμαν [βλέπε ελληνική Γουικιπίντια εδώ] για το βλαστόπλασμα [πλάσμα των γαμετών] αναβίωσε την ιδέα του προ-μορφισμού. Η θεωρία του Βάισμαν έθετε μέσα στο έμβρυο "καθοριστικούς παράγοντες" που υποτίθεται ότι δημιουργούσαν τον οργανισμό. Αυτός είναι ο πρόγονος της σημερινής ιδέας του γενετικού προγραμματισμού, που αποτελεί μια άλλη αναζωπύρωση του προ-μορφισμού με ένα σύγχρονο πρόσχημα.

Όπως θα δούμε, αυτό το μοντέλο δεν λειτουργεί πολύ καλά. Το γενετικό πρόγραμμα θεωρείται ότι είναι ταυτόσημο με το DNA, το γενετικό χημικό. Οι γενετικές πληροφορίες κωδικοποιούνται στο DNA και αυτός ο κώδικας σχηματίζει το γενετικό πρόγραμμα. Αλλά ένα τέτοιο άλμα απαιτεί την προβολή στο DNA ιδιοτήτων που δεν διαθέτει. Ξέρουμε τι κάνει το DNA: κωδικοποιεί τις πρωτεΐνες· κωδικοποιεί την αλληλουχία αμινοξέων που σχηματίζουν τις πρωτεΐνες. Ωστόσο, υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να κωδικοποιείς για τη δομή μιας πρωτεΐνης - ενός χημικού συστατικού του οργανισμού - και στο να προγραμματίζεις την ανάπτυξη ενός ολόκληρου οργανισμού. Είναι η διαφορά ανάμεσα στο να κατασκευάζεις τούβλα και στο να χτίζεις ένα σπίτι από αυτά τα τούβλα. Χρειάζεσαι τα τούβλα για να χτίσεις το σπίτι. Αν έχεις ελαττωματικά τούβλα, το σπίτι θα είναι ελαττωματικό. Αλλά το σχέδιο του σπιτιού δεν περιλαμβάνεται στα τούβλα, ή στα καλώδια, ή στα δοκάρια, ή στο τσιμέντο.

Κατά ανάλογο τρόπο, το DNA κωδικοποιεί μόνο για τα υλικά από τα οποία κατασκευάζεται το σώμα: τα ένζυμα, τις δομικές πρωτεΐνες και ούτω καθεξής. Δεν υπάρχει απόδειξη ότι κωδικοποιεί επίσης για το σχέδιο, τη μορφή, τη μορφολογία του σώματος. Για να το δείτε αυτό πιο καθαρά, σκεφτείτε τα χέρια και τα πόδια σας. Η μορφή των χεριών και των ποδιών είναι διαφορετική. Είναι προφανές ότι έχουν διαφορετικό σχήμα το ένα από το άλλο. Ωστόσο, οι χημικές ουσίες στα χέρια και τα πόδια είναι πανομοιότυπες. Οι μύες είναι οι ίδιοι, τα νευρικά κύτταρα είναι τα ίδια, τα κύτταρα του δέρματος είναι τα ίδια και το DNA είναι το ίδιο σε όλα τα κύτταρα των χεριών και των ποδιών. Στην πραγματικότητα, το DNA είναι το ίδιο σε όλα τα κύτταρα του σώματος. Το DNA από μόνο του δεν μπορεί να εξηγήσει τη διαφορά στη μορφή· κάτι άλλο είναι απαραίτητο για να εξηγηθεί η μορφή.

Στη σημερινή μηχανιστική βιολογία, αυτή συνήθως θεωρείται ότι εξαρτάται από τα λεγόμενα «σύνθετα μοτίβα φυσικοχημικής αλληλεπίδρασης που δεν έχουν ακόμη πλήρως κατανοηθεί». Έτσι, η σημερινή μηχανιστική θεωρία δεν είναι μια εξήγηση αλλά απλώς η υπόσχεση μιας εξήγησης. Είναι αυτό που ο [διάσημος φιλόσοφος της επιστήμης] Σερ Καρλ Πόπερ έχει ονομάσει "υποσχετικό μηχανισμό"· συνεπάγεται την έκδοση υποσχετικών γραμματίων πληρωτέων σε μελλοντικές εξηγήσεις που δεν υφίστανται ακόμα. Ως τέτοια, η μηχανιστική θεωρία δεν αποτελεί πραγματικά ένα αντικειμενικό επιχείρημα, μα απλώς μια δήλωση πίστης.

                                           Τι είναι τα Μορφικά Πεδία;

Το ζήτημα της βιολογικής ανάπτυξης, της μορφογένεσης, παραμένει στην πραγματικότητα ανοικτό και αποτελεί το αντικείμενο πολλών ντιμπέιτ μέσα στην ίδια τη βιολογία. Μια εναλλακτική στη μηχανιστική / αναγωγική προσέγγιση, η οποία υπάρχει από τη δεκαετία του 1920, είναι η ιδέα των μορφογενετικών (μορφοποιητικών) πεδίων. Σε αυτό το μοντέλο, οι αναπτυσσόμενοι οργανισμοί μορφοποιούνται από πεδία που βρίσκονται ταυτόχρονα μέσα και γύρω από αυτούς, πεδία που περιέχουν, κατά κάποιο τρόπο, τη μορφή του οργανισμού. Αυτό είναι πιο κοντά στην αριστοτελική παράδοση παρά σε οποιαδήποτε από τις άλλες παραδοσιακές προσεγγίσεις. Καθώς αναπτύσσεται μια βελανιδιά, το βελανίδι συνδέεται με ένα πεδίο βελανιδιάς, μια αόρατη οργανωτική δομή που οργανώνει την ανάπτυξη της βελανιδιάς. Είναι σαν ένα καλούπι βελανιδιάς, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο αναπτυσσόμενος οργανισμός.

Ένα γεγονός που οδήγησε στην ανάπτυξη αυτής της θεωρίας είναι η αξιοσημείωτη ικανότητα που έχουν οι οργανισμοί να επιδιορθώνουν τις βλάβες τους. Εάν κόψεις μια βελανιδιά σε μικρά κομμάτια, κάθε μικρό κομμάτι, υπό σωστή μεταχείριση, μπορεί να αναπτυχθεί σε ένα νέο δέντρο. Λοιπόν από ένα μικροσκοπικό κομμάτι, μπορείς να έχεις το σύνολο. Οι μηχανές δεν το κάνουν· δεν έχουν αυτή τη δύναμη να παραμείνουν ολόκληρες αν τους αφαιρέσεις μέρη. Κόψε τον υπολογιστή σε μικρά κομμάτια και το μόνο που θα έχεις είναι ένας σπασμένος υπολογιστής. Δεν αναδομείται σε πολλούς μικρούς υπολογιστές. Αλλά αν κόψεις ένα πλατυέλμινθο (σκουλήκι) σε μικρά κομμάτια, το κάθε κομμάτι μπορεί να εξελιχθεί σε ένα καινούργιο πλατυέλμινθο. Μια άλλη αναλογία είναι ένας μαγνήτης. Εάν κόψεις έναν μαγνήτη σε μικρά κομμάτια, έχεις όντως πολλούς μικρούς μαγνήτες, τον καθένα με πλήρες μαγνητικό πεδίο. Αυτή είναι μια ολιστική ιδιότητα που έχουν τα πεδία και που δεν έχουν τα μηχανικά συστήματα, εκτός και αν συνδέονται με πεδία. Ένα ακόμα παράδειγμα είναι το ολόγραμμα, οποιοδήποτε μέρος του οποίου περιέχει το σύνολο. Ένα ολόγραμμα βασίζεται σε μοτίβα παρεμβολών στο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο. Έτσι τα πεδία έχουν μια ολιστική ιδιότητα που ήταν πολύ ελκυστική στους βιολόγους που ανέπτυξαν την έννοια των μορφογενετικών πεδίων.

Το κάθε είδος έχει τα δικά του πεδία, και μέσα σε κάθε οργανισμό υπάρχουν πεδία μέσα σε πεδία. Μέσα στον καθένα μας είναι το πεδίο του όλου σώματος. Πεδία για χέρια και πόδια και πεδία για νεφρά και συκώτια. Μέσα μας είναι πεδία για τους διαφόρους ιστούς μέσα σε αυτά τα όργανα, και μετά πεδία για τα κύτταρα και πεδία για τις υποκυτταρικές δομές και πεδία για τα μόρια και ούτω καθεξής. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά πεδίων μέσα σε πεδία. Η ουσία της υπόθεσης που προτείνω είναι ότι αυτά τα πεδία, τα οποία είναι ήδη αποδεκτά αρκετά ευρέως μέσα στη βιολογία, έχουν ένα είδος ενσωματωμένης μνήμης που προέρχεται από προηγούμενες μορφές παρόμοιου είδους. Το πεδίο του συκωτιού διαμορφώνεται από τις μορφές προηγούμενων συκωτιών και το πεδίο της βελανιδιάς από τις μορφές και την οργάνωση προηγούμενων βελανιδιών. Μέσα από τα πεδία, με μια διαδικασία που λέγεται μορφικός συντονισμός –την επίδραση που έχουν ομοειδή πράγματα το ένα στο άλλο–, υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ παρόμοιων πεδίων. Αυτό σημαίνει ότι η δομή του πεδίου έχει μια σωρευτική μνήμη, με βάση το τι έχει συμβεί στο [συγκεκριμένο βιολογικό] είδος στο παρελθόν. Αυτή η ιδέα δεν ισχύει μόνο για τους ζώντες οργανισμούς αλλά επίσης για τα πρωτεϊνικά μόρια, τους κρυστάλλους, ακόμα και τα άτομα. Στον τομέα των κρυστάλλων, για παράδειγμα, η θεωρία θα έλεγε ότι η μορφή που παίρνει ένας κρύσταλλος εξαρτάται από το μορφικό πεδίο που τον χαρακτηρίζει. Το μορφικό πεδίο είναι ένας ευρύς όρος που περιλαμβάνει τα πεδία τόσο της μορφής όσο και της συμπεριφοράς· στη συνέχεια θα χρησιμοποιώ τη λέξη μορφικό αντί μορφογενετικό.

                                         Μετανάστες χημικοί με μούσι

Εάν δημιουργήσετε μια καινούργια [χημική] ένωση και την κρυσταλλώσετε, δεν θα υπάρχει γι' αυτήν μορφικό πεδίο την πρώτη φορά. Γι' αυτό, μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να κρυσταλλωθεί· χρειάζεται να περιμένετε για να εμφανιστεί μορφικό πεδίο. Τη δεύτερη φορά, όμως, ακόμα κι αν το κάνετε κάπου αλλού στον κόσμο, θα υπάρξει μια επίδραση από την πρώτη κρυστάλλωση και θα πρέπει να κρυσταλλώνεται λίγο πιο εύκολα. Την τρίτη φορά θα υπάρξει μια επίδραση από την πρώτη και δεύτερη, και ούτω καθεξής. Θα υπάρχει μια σωρευτική επίδραση από τους προηγούμενους κρυστάλλους, οπότε θα πρέπει να γίνει όλο και ευκολότερη η κρυστάλλωση, όσο πιο συχνά κρυσταλλώνετε. Και, στην πραγματικότητα, αυτό ακριβώς συμβαίνει. Οι συνθετικοί χημικοί διαπιστώνουν ότι οι νέες ενώσεις είναι γενικά πολύ δύσκολο να κρυσταλλωθούν. Με το πέρασμα του χρόνου, γενικά γίνεται ευκολότερη η κρυσταλλοποίησή τους σε ολόκληρο τον κόσμο. Η συμβατική εξήγηση είναι ότι αυτό συμβαίνει επειδή θραύσματα από τους προηγούμενους κρυστάλλους μεταφέρονται από το ένα εργαστήριο στο άλλο σε γενειάδες μεταναστών χημικών. Όταν δεν έχουν υπάρξει μετανάστες χημικοί, εικάζεται ότι τα θραύσματα μετακινήθηκαν στην ατμόσφαιρα ως μικροσκοπικά σωματίδια σκόνης.

Ίσως οι χημικοί μετανάστες να μεταφέρουν όντως θραύσματα στις γενειάδες τους και ίσως τα σωματίδια σκόνης να φυσιούνται όντως γύρω στην ατμόσφαιρα. Ωστόσο, αν κανείς μετρήσει το ρυθμό κρυστάλλωσης υπό αυστηρά ελεγχόμενες συνθήκες σε σφραγισμένα δοχεία σε διάφορα μέρη του κόσμου, θα έπρεπε και πάλι να παρατηρήσει έναν επιταχυνόμενο ρυθμό κρυστάλλωσης. Αυτό το πείραμα δεν έχει γίνει ακόμη. Ωστόσο, ένα σχετικό πείραμα που αφορά ρυθμούς χημικών αντιδράσεων σε νέες συνθετικές διεργασίες, εξετάζεται επί του παρόντος από μια μεγάλη χημική εταιρεία στη Βρετανία, διότι, εάν συμβαίνουν αυτά, έχουν αρκετά σημαντικά παρεπόμενα για τη χημική βιομηχανία.

                                            Μια νέα επιστήμη της ζωής

Υπάρχουν αρκετά πειράματα που μπορούν να γίνουν στον τομέα της βιολογικής μορφής και της ανάπτυξης της μορφής. Αντίστοιχα, οι ίδιες αρχές ισχύουν για τη συμπεριφορά, τις μορφές συμπεριφοράς και τα μοτίβα συμπεριφοράς. Σκεφτείτε την υπόθεση ότι εάν εκπαιδεύσετε αρουραίους να μάθουν ένα νέο κόλπο στη Σάντα Μπάρμπαρα, τότε οι αρουραίοι σε όλο τον κόσμο θα πρέπει να μπορούν να μάθουν να κάνουν το ίδιο τέχνασμα πιο γρήγορα, μόνο και μόνο επειδή οι αρουραίοι στη Σάντα Μπάρμπαρα το έχουν μάθει. Αυτό το νέο μοτίβο θα βρίσκεται, σαν να πούμε, στη συλλογική μνήμη των αρουραίων – στα μορφικά πεδία των αρουραίων, στα οποία μπορούν να συντονιστούν άλλοι αρουραίοι μόνο και μόνο επειδή είναι αρουραίοι και μόνο και μόνο επειδή βρίσκονται σε παρόμοιες καταστάσεις, μέσω μορφικού συντονισμού. Αυτό μπορεί να φαίνεται λίγο απίθανο, αλλά είτε συμβαίνει είτε όχι.

Μεταξύ του τεράστιου αριθμού πειραματικών εργασιών που έχουν γίνει στην ψυχολογία των αρουραίων, υπάρχουν αρκετά παραδείγματα εργασιών στα οποία οι πειραματιστές πράγματι παρακολούθησαν τους ρυθμούς μάθησης σε συγκεκριμένο χρόνο και ανακάλυψαν μυστηριώδεις αυξήσεις. Στο βιβλίο μου Μια Νέα Επιστήμη της Ζωής περιγράφω μία τέτοια σειρά πειραμάτων που εκτάθηκε σε περίοδο 50 ετών. Έχοντας ξεκινήσει στο Χάρβαρντ και στη συνέχεια συνεχίζοντας στη Σκωτία και την Αυστραλία, το πείραμα κατέδειξε ότι οι αρουραίοι αύξησαν το ρυθμό μάθησής τους περισσότερο από δέκα φορές. Αυτό ήταν ένα τεράστιο αποτέλεσμα – όχι κάποιο οριακό, στατιστικά σημαντικό, αποτέλεσμα. Αυτός ο βελτιωμένος ρυθμός μάθησης σε πανομοιότυπες καταστάσεις μάθησης συνέβη σε αυτές τις τρεις ξεχωριστές τοποθεσίες και σε όλους τους αρουραίους της φυλής, όχι μόνο σε αρουραίους που προέρχονταν από εκπαιδευμένους γονείς.

Υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα της αυθόρμητης εξάπλωσης νέων συνηθειών σε ζώα και πτηνά, που παρέχουν τουλάχιστον έμμεσες ενδείξεις για τη θεωρία του μορφικού συντονισμού. Τα καλύτερα τεκμηριωμένα από αυτά είναι η συμπεριφορά του μπλετίτη, ενός μικρού πουλιού με γαλάζιο κεφάλι που είναι κοινό σε όλη τη Βρετανία. Το φρέσκο γάλα συνεχίζει να παραδίδεται στην πόρτα κάθε πρωί στη Βρετανία. Μέχρι τη δεκαετία του 1950, τα καπάκια στις φιάλες του γάλακτος ήταν κατασκευασμένα από χαρτόνι. Το 1921 στο Σαουθάμπτον παρατηρήθηκε ένα παράξενο φαινόμενο. Όταν οι άνθρωποι βγήκαν το πρωί για να πάρουν τα μπουκάλια γάλακτος, βρήκαν μικρά κομμάτια χαρτονιού παντού γύρω από τον πυθμένα της φιάλης και η κρέμα από την κορυφή της φιάλης είχε εξαφανιστεί. Η στενή παρατήρηση αποκάλυψε ότι αυτό γινόταν από τους μπλετίτες, που κάθονταν στην κορυφή του μπουκαλιού, έβγαζαν το χαρτόνι με τα ράμφη τους και στη συνέχεια έπιναν την κρέμα. Αρκετές τραγικές περιπτώσεις εντοπίστηκαν στις οποίες οι μπλετίτες βρέθηκαν πνιγμένοι μέσα στο μπουκάλι, έχοντας πέσει με το κεφάλι!

Το γεγονός αυτό προκάλεσε σημαντικό ενδιαφέρον. Τότε το συμβάν εμφανίστηκε κάπου αλλού στη Βρετανία, περίπου 50 μίλια μακριά, και στη συνέχεια κάπου 100 μίλια μακριά. Σε κάθε περίπτωση που εμφανίστηκε το φαινόμενο του μπλετίτη, άρχισε να εξαπλώνεται τοπικά, πιθανώς λόγω της απομίμησης (του ενός μπλετίτη από τον άλλον). Ωστόσο, οι μπλετίτες είναι πλάσματα που αγαπούν πολύ το σπίτι τους και κανονικά δεν ταξιδεύουν περισσότερο από τέσσερα ή πέντε μίλια. Ως εκ τούτου, η διάδοση της συμπεριφοράς σε μεγάλες αποστάσεις θα μπορούσε να εξηγηθεί μόνο με όρους ανεξάρτητης ανακάλυψης της συνήθειας. Η συνήθεια των μπλετιτών χαρτογραφήθηκε σε ολόκληρη τη Βρετανία μέχρι το 1947, οπότε και είχε γίνει πλέον λίγο-πολύ οικουμενική [εντός της Βρετανίας]. Οι άνθρωποι που έκαναν τη μελέτη κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η συμπεριφορά θα πρέπει να είχε "εφευρεθεί" ανεξάρτητα τουλάχιστον 50 φορές. Επιπλέον, ο ρυθμός εξάπλωσης της συνήθειας επιταχύνθηκε όσο περνούσε ο χρόνος. Σε άλλα μέρη της Ευρώπης, όπου οι φιάλες γάλακτος παραδίδονται στις πόρτες, όπως η Σκανδιναβία και η Ολλανδία, η συνήθεια εμφανίστηκε κι εκεί τη δεκαετία του '30 και εξαπλώθηκε με παρόμοιο τρόπο. Αυτό είναι ένα παράδειγμα ενός τρόπου συμπεριφοράς που εξαπλώθηκε με τρόπο που φαινόταν να επιταχύνεται με το χρόνο και που θα μπορούσε να αποτελεί παράδειγμα μορφικού συντονισμού.

Αλλά υπάρχει ακόμα ισχυρότερη ένδειξη για τον μορφικό συντονισμό. Λόγω της γερμανικής κατοχής της Ολλανδίας, η παράδοση γάλακτος σταμάτησε κατά τη διάρκεια του 1939-40. Οι παραδόσεις γάλακτος δεν αναλήφθηκαν μέχρι το 1948. Καθότι οι μπλετίτες συνήθως ζουν μόνο δύο με τρία χρόνια, πιθανότατα δεν υπήρχαν ζωντανοί μπλετίτες το 1948, που να ήταν ζωντανοί όταν το γάλα παλιότερα παραδιδόταν. Ωστόσο, όταν οι παραδόσεις γάλακτος ξανάρχισαν το 1948, το άνοιγμα των μπουκαλιών γάλακτος από τους μπλετίτες ξεπήδησε γρήγορα σε ξεχωριστές περιοχές της Ολλανδίας και εξαπλώθηκε εξαιρετικά γρήγορα μέχρι που, μέσα σε ένα ή δύο χρόνια, ήταν και πάλι οικουμενικό. Η συμπεριφορά εξαπλώθηκε πολύ πιο γρήγορα, και εμφανίστηκε ανεξάρτητα πολύ πιο συχνά, σε ετούτο τον δεύτερο γύρο, από ό,τι στον πρώτο. Αυτό το παράδειγμα καταδεικνύει την εξελικτική εξάπλωση μιας νέας συνήθειας, η οποία είναι μάλλον μη γενετική αλλά εξαρτάται από ένα είδος συλλογικής μνήμης λόγω μορφικού συντονισμού. [Σημείωση του μεταφραστή: Ας μην ξεχνάμε πως η νεοδαρβινική θεωρία δεν επιτρέπει τη δυνατότητα μεταφοράς μιας μνήμης γενετικά στους απογόνους, εφόσον το DNA κρίνεται ανεξάρτητο και ανεπηρέαστο από την εμπειρία του οργανισμού. Είναι μόνο τυχαίες χημικές μεταβολές που θεωρείται ότι δημιουργούν αλλαγές στο DNA.]

Προτείνω ότι η κληρονομικότητα δεν εξαρτάται μόνο από το DNA, το οποίο επιτρέπει στους οργανισμούς να κατασκευάσουν τα σωστά χημικά δομικά στοιχεία -τις πρωτεΐνες-, αλλά και από τον μορφικό συντονισμό. Η κληρονομικότητα έχει έτσι δύο πτυχές: την γενετική κληρονομικότητα, που εξηγεί την κληρονόμηση των πρωτεϊνών μέσω του ελέγχου της σύνθεσής τους από το DNA, και μια μορφή κληρονομικότητας που βασίζεται σε μορφικά πεδία και μορφικό συντονισμό, που είναι μη γενετική και που κληρονομείται άμεσα από προηγούμενα μέλη του είδους. Αυτή η δεύτερη μορφή κληρονομικότητας αφορά την οργάνωση της μορφής και της συμπεριφοράς.

                                     Η αλληγορία της τηλεοπτικής συσκευής

Οι διαφορές και οι διασυνδέσεις μεταξύ αυτών των δύο μορφών κληρονομικότητας καθίστανται πιο εύκολα κατανοητές εάν εξετάσουμε την αναλογία της τηλεόρασης. Σκεφτείτε τις εικόνες στην οθόνη ως τη μορφή που μας ενδιαφέρει. Αν δεν γνωρίζατε πώς προέκυψε η μορφή, η πιο προφανής εξήγηση θα ήταν ότι στο εσωτερικό της τηλεοπτικής συσκευής υπάρχουν ανθρωπάκια, τη σκιά των οποίων βλέπετε στην οθόνη. Τα παιδιά μερικές φορές σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο. Εάν ωστόσο βγάλετε το πίσω μέρος της συσκευής, και κοιτάξετε μέσα, διαπιστώνετε ότι δεν υπάρχουν ανθρωπάκια. Τότε μπορεί να γίνετε πιο σοφιστικέ και να εικάσετε ότι τα ανθρωπάκια είναι μικροσκοπικά και βρίσκονται στην πραγματικότητα μέσα στα καλώδια της τηλεόρασης. Αλλά αν κοιτάξετε τα καλώδια μέσω μικροσκοπίου, δεν μπορείτε να βρείτε ανθρωπάκια ούτε εκεί.

Ίσως να γίνετε ακόμα πιο σοφιστικέ και να προτείνετε ότι τα ανθρωπάκια στην οθόνη αναδύονται στην πραγματικότητα μέσα από "πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των τμημάτων της συσκευής που δεν έχουν ακόμη πλήρως κατανοηθεί". Ίσως να νομίζετε ότι αυτή η θεωρία αποδεικνύεται αν κόψετε μερικά τρανζίστορ από τη συσκευή. Οι άνθρωποι εξαφανίζονται. Βάλετε τα τρανζίστορ πίσω, κι επανεμφανίστηκαν. Αυτό ίσως θα πρόσφερε πειστικά τεκμήρια ότι προέκυψαν από το εσωτερικό της συσκευής αποκλειστικά μέσω εσωτερικών αλληλεπιδράσεων.

Ας υποθέσουμε ότι κάποιος πρότεινε ότι οι εικόνες των ανθρωπάκων προέρχονται από έξω από τη συσκευή και ότι αυτή λαμβάνει τις εικόνες ως αποτέλεσμα αόρατων κραδασμών με τις οποίες είναι συντονισμένη. Αυτό μάλλον θα ακουγόταν σαν μια πολύ απόκρυφη και μυστικιστική εξήγηση. Μπορεί να αρνιόσασταν πως οτιδήποτε εισέρχεται στη συσκευή. Θα μπορούσατε ακόμη και να το "αποδείξετε" ζυγίζοντας τη συσκευή απενεργοποιημένη και ενεργοποιημένη. Θα ζύγιζε το ίδιο. Ως εκ τούτου, θα μπορούσατε να συμπεράνετε ότι τίποτα δεν εισέρχεται σε αυτήν.

Πιστεύω ότι αυτή είναι η θέση της σύγχρονης βιολογίας, που προσπαθεί να εξηγήσει τα πάντα στη βάση τού τι συμβαίνει εσωτερικά. Όσο περισσότερο οι εξηγήσεις για τη μορφή αναζητούνται εσωτερικά, τόσο πιο άπιαστες αποδεικνύονται και τόσο περισσότερο αποδίδονται σε όλο και πιο λεπτές και πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις, οι οποίες πάντα διαφεύγουν της πειραματικής εξέτασης. Όπως προτείνω, οι μορφές και τα μοτίβα συμπεριφοράς είναι στην πραγματικότητα συντονισμοί με αόρατες συνδέσεις που βρίσκονται έξω από τον οργανισμό. Η ανάπτυξη της μορφής είναι αποτέλεσμα τόσο της εσωτερικής οργάνωσης του οργανισμού όσο και της αλληλεπίδρασης των μορφικών πεδίων προς τα οποία είναι συντονισμένος.

Οι γενετικές μεταλλάξεις μπορούν να επηρεάσουν αυτήν την ανάπτυξη. Σκεφτείτε πάλι την τηλεοπτική συσκευή. Εάν μεταλλάξουμε ένα τρανζίστορ ή ένα συμπυκνωτή μέσα στη συσκευή, μπορεί να έχουμε παραμορφωμένες εικόνες ή ήχο. Αλλά αυτό δεν αποδεικνύει ότι οι εικόνες και ο ήχος προγραμματίζονται από αυτά τα εξαρτήματα. Ούτε αποδεικνύεται ότι η μορφή και η συμπεριφορά προγραμματίζονται από γονίδια, αν διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν αλλοιώσεις στη μορφή και τη συμπεριφορά ως αποτέλεσμα γενετικής μετάλλαξης.

Υπάρχει ένα άλλο είδος μετάλλαξης που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Φανταστείτε μια μετάλλαξη στο κύκλωμα συντονισμού της συσκευής σας, τέτοια ώστε να αλλάζει τη συχνότητα στην οποία το κύκλωμα συντονίζεται. Ο συντονισμός της τηλεόρασής σας εξαρτάται από ένα φαινόμενο συντονισμού· ο συντονιστής συντονίζεται στην ίδια συχνότητα με αυτή των εκπεμπόμενων σημάτων από τους διαφόρους σταθμούς. Έτσι οι μετρήσεις συντονισμού μετριούνται σε hertz, το οποίο είναι ένα μέτρο συχνότητας. Φανταστείτε μια μετάλλαξη στο σύστημα συντονισμού τέτοια ώστε να συντονιστείτε σε ένα κανάλι και να εμφανιστεί πράγματι ένα διαφορετικό κανάλι. Μπορεί να το ιχνηλατήσετε, πηγαίνοντας προς τα πίσω, στον συμπυκνωτή ή την αντίσταση που υποβλήθηκε σε μετάλλαξη. Αλλά δεν θα ήταν έγκυρο να συμπεράνετε ότι τα νέα προγράμματα που βλέπετε, οι διαφορετικοί άνθρωποι, οι διαφορετικές ταινίες και διαφημίσεις προγραμματίζονται μέσα στο στοιχείο που άλλαξε. Ούτε αποδεικνύεται ότι η μορφή και η συμπεριφορά προγραμματίζονται στο DNA όταν γενετικές μεταλλάξεις οδηγούν σε αλλαγές στη μορφή και τη συμπεριφορά. Η συνήθης υπόθεση είναι πως εάν μπορείς να δείξεις ότι κάτι αλλάζει ως αποτέλεσμα μετάλλαξης, τότε αυτό πρέπει να προγραμματίζεται ή να ελέγχεται ή να καθορίζεται από το γονίδιο. Ελπίζω πως αυτή η αναλογία με την τηλεόραση το καθιστά σαφές πως αυτό δεν είναι το μόνο συμπέρασμα. Θα μπορούσε απλά να επηρεάζει το σύστημα συντονισμού.

                                         Μια νέα θεωρία της εξέλιξης

Πολλή δουλειά γίνεται στη σύγχρονη βιολογική έρευνα πάνω σε τέτοιες μεταλλάξεις «συντονισμού» (επισήμως αποκαλούμενες «ομοιοτικές μεταλλάξεις»). Το ζώο που χρησιμοποιείται περισσότερο στις έρευνες είναι η Drosophila, η μύγα. Μια ολόκληρη σειρά από αυτές τις μεταλλάξεις έχουν βρεθεί που παράγουν διάφορα τερατουργήματα. Ένα είδος αυτών, που ονομάζεται antennapedia, οδηγεί στο να μετατραπούν οι κεραίες σε πόδια. Οι ατυχείς μύγες, στις οποίες αλλάζει ένα και μόνο γονίδιο, αναπτύσσουν στο κεφάλι τους πόδια αντί κεραίες. Υπάρχει μια άλλη μετάλλαξη, η οποία οδηγεί στη μετατροπή σε κεραίες του δεύτερου εκ των τριών ζευγαριών ποδιών της Drosophila. Κανονικά οι μύγες έχουν ένα ζευγάρι πτέρυγες και, στο τμήμα πίσω από τις πτέρυγες, βρίσκονται μικρά όργανα εξισορρόπησης που ονομάζονται αλτήρες. Ακόμα μια άλλη μετάλλαξη οδηγεί στη μετατροπή του τμήματος που κανονικά φέρει τους αλτήρες σε ένα αντίγραφο του πρώτου τμήματος, έτσι ώστε οι μύγες αυτές να έχουν τέσσερα πτερύγια αντί για δύο. Τούτα ονομάζονται διθωρακικές μεταλλάξεις (bithorax mutants).

Όλες αυτές οι μεταλλάξεις εξαρτώνται από μεμονωμένα γονίδια. Προτείνω ότι, με κάποιο τρόπο, αυτές οι μεμονωμένες γονιδιακές μεταλλάξεις αλλάζουν τον συντονισμό ενός μέρους του εμβρυϊκού ιστού, έτσι ώστε να συντονίζεται με ένα διαφορετικό μορφικό πεδίο απ' αυτό με το οποίο κανονικά συντονίζεται, κι έτσι δημιουργείται ένα διαφορετικό σύνολο δομών, ακριβώς όπως στον συντονισμό με ένα διαφορετικό τηλεοπτικό κανάλι.

Μπορεί κανείς να δει από αυτές τις αναλογίες πώς τόσο η γενετική όσο και ο μορφικός συντονισμός εμπλέκονται στην κληρονομικότητα. Φυσικά, μια νέα θεωρία της κληρονομικότητας οδηγεί σε μια νέα θεωρία της εξέλιξης. Η τρέχουσα εξελικτική θεωρία βασίζεται στην υπόθεση ότι ουσιαστικά όλη η κληρονομικότητα είναι γενετική. Η κοινωνιοβιολογία και ο νεο-δαρβινισμός σε όλες τις διάφορες μορφές τους βασίζονται στη γονιδιακή επιλογή, στις γονιδιακές συχνότητες και ούτω καθεξής. Η θεωρία του μορφικού συντονισμού οδηγεί σε μια πολύ ευρύτερη οπτική που επιτρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη μια από τις μεγάλες αιρέσεις της βιολογίας: η ιδέα της κληρονόμησης επίκτητων χαρακτηριστικών. Οι συμπεριφορές που οι οργανισμοί μαθαίνουν ή οι μορφές που αναπτύσσουν μπορούν να κληρονομηθούν από άλλους, ακόμα κι αν δεν είναι απόγονοί τους – μέσω του μορφικού συντονισμού.

                                         Μια νέα κατανόηση της μνήμης

Όταν εξετάζουμε τη μνήμη, η υπόθεση αυτή οδηγεί σε μια πολύ διαφορετική προσέγγιση από την παραδοσιακή. Η βασική ιδέα του μορφικού συντονισμού είναι ότι τα όμοια επηρεάζουν τα όμοια διαμέσου του χώρου και του χρόνου.. Ο βαθμός της επιρροής εξαρτάται από τον βαθμό της ομοιότητας. Οι περισσότεροι οργανισμοί είναι περισσότερο όμοιοι με τον παρελθοντικό εαυτό τους από ό, τι είναι με οποιονδήποτε άλλο οργανισμό. Είμαι περισσότερο όπως ήμουν εγώ πριν από πέντε λεπτά από ό,τι είμαι σαν οποιονδήποτε από εσάς· όλοι μας είμαστε περισσότερο σαν τους παρελθόντες εαυτούς μας παρά σαν οποιονδήποτε άλλον. Το ίδιο αληθεύει για κάθε οργανισμό. Αυτός ο συντονισμός με προηγούμενες καταστάσεις του ίδιου οργανισμού στη σφαίρα της μορφής συμβάλλει στη σταθεροποίηση των μορφογενετικών πεδίων, στη σταθεροποίηση της μορφής του οργανισμού, παρόλο που τα χημικά συστατικά των κυττάρων μεταβάλλονται. Τα συνήθη μοτίβα συμπεριφοράς μας συντονίζονται επίσης κι αυτά με τα παρελθοντικά μας, μέσω της διαδικασίας του συντονισμού με τον εαυτό μας. Αν αρχίσω να ποδηλατώ, για παράδειγμα, το μοτίβο δραστηριότητας του νευρικού μου συστήματος και των μυών μου, στην πρακτική της εξισορρόπησης πάνω στο ποδήλατο, αμέσως με συντονίζει, με βάση την ομοιότητα, με όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις στις οποίες έχω ποδηλατήσει. Η εμπειρία της ποδηλάτησης δίνεται από τον σωρευτικό μορφικό συντονισμό με όλες αυτές τις προηγούμενες περιπτώσεις. Δεν είναι μια λεκτική ή διανοητική μνήμη· είναι μια σωματική μνήμη της ποδηλατικής πρακτικής.

Αυτό θα ίσχυε επίσης για τη μνήμη μου των πραγματικών γεγονότων: αυτό που έκανα χθες στο Λος Άντζελες ή πέρυσι στην Αγγλία. Όταν σκέφτομαι αυτά τα συγκεκριμένα γεγονότα, συντονίζομαι με τις περιστάσεις στις οποίες συνέβησαν αυτά τα γεγονότα. Υπάρχει μια άμεση αιτιώδης σύνδεση μέσω μιας διαδικασίας συντονισμού. Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή, δεν είναι απαραίτητο να υποθέσουμε ότι οι μνήμες αποθηκεύονται μέσα στον εγκέφαλο.

                                                   Το μυστήριο του νου

Όλοι μας ανατραφήκαμε με την ιδέα ότι οι μνήμες αποθηκεύονται στον εγκέφαλο. Χρησιμοποιούμε (στην αγγλική γλώσσα) τη λέξη εγκέφαλος εναλλακτικά με τις λέξεις νους και μνήμη. Προτείνω ότι ο εγκέφαλος είναι περισσότερο σαν σύστημα συντονισμού παρά σαν συσκευή αποθήκευσης μνημών. Ένα από τα κύρια επιχειρήματα για τον εντοπισμό της μνήμης στον εγκέφαλο είναι το γεγονός ότι ορισμένα είδη εγκεφαλικών βλαβών μπορούν να οδηγήσουν σε απώλεια μνήμης. Εάν ο εγκέφαλος καταστραφεί σε αυτοκινητιστικό ατύχημα και κάποιος χάσει μνήμη, τότε η προφανής υπόθεση είναι ότι θα πρέπει να καταστράφηκε μνημονικός ιστός. Μα δεν είναι απαραίτητα έτσι.

Σκεφτείτε και πάλι την αναλογία της τηλεόρασης. Εάν κατέστρεφα την τηλεοπτική σας συσκευή, έτσι ώστε να μην μπορείτε πλέον να λάβετε συγκεκριμένα κανάλια, ή εάν έκανα την τηλεόραση αφασική καταστρέφοντας το τμήμα της που αφορά την παραγωγή ήχου, έτσι ώστε να συνεχίζατε να είστε σε θέση να λάβετε εικόνα αλλά όχι και ήχο, αυτό δεν θα αποδείκνυε ότι ο ήχος ή οι εικόνες βρίσκονταν αποθηκευμένες μέσα στη συσκευή. Απλώς θα έδειχνε ότι είχα επηρεάσει το σύστημα συντονισμού, έτσι ώστε να μην μπορείτε να πιάσετε το σωστό σήμα πια. Ούτε και αποδεικνύει καθόλου περισσότερο η απώλεια μνήμης λόγω εγκεφαλικής βλάβης ότι η μνήμη αποθηκεύεται μέσα στον εγκέφαλο. Στην πραγματικότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις η απώλεια μνήμης είναι προσωρινή: η αμνησία μετά από διάσειση, για παράδειγμα, είναι συχνά προσωρινή. Αυτή η ανάκτηση της μνήμης είναι πολύ δύσκολο να εξηγηθεί με βάση τις συμβατικές θεωρίες: εάν οι μνήμες έχουν καταστραφεί επειδή μνημονικός ιστός έχει καταστραφεί, δεν θα έπρεπε να επιστρέψουν. Όμως συχνά το κάνουν.

Ένα άλλο επιχείρημα για τον εντοπισμό της μνήμης μέσα στον εγκέφαλο προτείνεται από τα πειράματα ηλεκτρικής διέγερσης του εγκεφάλου από τον Wilder Penfield και άλλους. Ο Penfield διέγειρε τον κροταφικό λοβό των εγκεφάλων των επιληπτικών ασθενών και διαπίστωσε ότι μερικά από αυτά τα ερεθίσματα μπορούσαν να προκαλέσουν ζωηρές αποκρίσεις, τις οποίες οι ασθενείς ερμήνευαν ως αναμνήσεις από πράγματα που είχαν κάνει στο παρελθόν. Ο Penfield υπέθεσε ότι στην πραγματικότητα διέγειρε μνήμες που αποθηκεύονταν στον εγκεφαλικό φλοιό. Επιστρέφοντας και πάλι στην αναλογία της τηλεόρασης, αν διέγειρα το κύκλωμα συντονισμού της τηλεοπτικής σας συσκευής και μεταπηδούσε σε άλλο κανάλι, αυτό δεν θα αποδείκνυε ότι οι πληροφορίες ήταν αποθηκευμένες στο κύκλωμα συντονισμού. Είναι ενδιαφέρον ότι, στο τελευταίο βιβλίο του, Το Μυστήριο του Νου, ο ίδιος ο Penfield εγκατέλειψε την ιδέα ότι τα πειράματα αποδείκνυαν ότι η μνήμη βρίσκεται μέσα στον εγκέφαλο. Έφτασε στο συμπέρασμα ότι η μνήμη δεν αποθηκεύεται διόλου μέσα σε αυτόν.

Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να εντοπιστούν μνημονικά ίχνη μέσα στον εγκέφαλο, οι πιο γνωστές από τις οποίες ήταν του Karl Lashley, του μεγάλου αμερικανικού νευροφυσιολόγου. Εκπαίδευσε αρουραίους να μάθουν κόλπα και μετά έκοψε κομμάτια από τον εγκέφαλό τους για να διαπιστώσει εάν θα συνέχιζαν να μπορούν να τα κάνουν. Προς έκπληξή του, διαπίστωσε ότι μπορούσε να αφαιρεί πάνω από το 50% του εγκεφάλου -οποιοδήποτε 50% -και δεν υπήρχε πρακτικά καμία επίδραση στη διατήρηση της συγκεκριμένης μνήμης. Όταν αφαίρεσε όλο τον εγκέφαλο, οι αρουραίοι δεν μπορούσαν πλέον να εκτελέσουν τα κόλπα, λοιπόν κατέληξε ότι ο εγκέφαλος ήταν απαραίτητος κατά κάποιον τρόπο στην εκτέλεση του έργου – που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ένα εκπληκτικό συμπέρασμα. Αυτό που ήταν εκπληκτικό ήταν το πόσο από τον εγκέφαλο μπορούσε να αφαιρέσει χωρίς να επηρεάσει τη μνήμη.

Παρόμοια αποτελέσματα έχουν βρεθεί κι από άλλους ερευνητές, ακόμη και με ασπόνδυλα όπως το χταπόδι. Αυτό οδήγησε έναν πειραματιστή να υποθέσει ότι η μνήμη βρίσκεται συγχρόνως παντού και πουθενά. Ο ίδιος ο Lashley κατέληξε ότι οι μνήμες αποθηκεύονται κατά τρόπο διανεμημένο σε ολόκληρο τον εγκέφαλο, εφόσον δεν μπορούσε να βρει τα μνημονικά ίχνη που απαιτούσε η κλασσική θεωρία. Ο σπουδαστής του, ο Karl Pribram, επέκτεινε την ιδέα αυτή με την ολογραφική θεωρία της αποθήκευσης μνήμης: η μνήμη είναι σαν μια ολογραφική εικόνα, που αποθηκεύεται ως μοτίβο παρεμβολής σε ολόκληρο τον εγκέφαλο.

Αυτό που ο Lashley και ο Pribram (τουλάχιστον σε κάποια από τα γραπτά του) δεν φαίνεται να έχουν αναλογιστεί είναι η πιθανότητα οι μνήμες να μην αποθηκεύονται διόλου μέσα στον εγκέφαλο. Η ιδέα ότι δεν αποθηκεύονται μέσα στον εγκέφαλο είναι πιο συμβατή με τα διαθέσιμα δεδομένα από ό,τι είτε οι συμβατικές θεωρίες είτε η ολογραφική θεωρία. Πολλές δυσκολίες έχουν προκύψει στην προσπάθεια να εντοπιστεί η αποθήκευση μνήμης εντός του εγκεφάλου, εν μέρει επειδή ο εγκέφαλος είναι πολύ πιο δυναμικός από ό, τι πιστευόταν νωρίτερα. Εάν ο εγκέφαλος πρόκειται να χρησιμεύσει ως αποθήκη μνήμης, τότε το σύστημα αποθήκευσης θα πρέπει να παραμένει σταθερό· ωστόσο είναι τώρα γνωστό ότι τα νευρικά κύτταρα αλλάζουν (turn over) πολύ πιο γρήγορα από ό, τι προηγουμένως θεωρείτο. Όλες οι χημικές ουσίες στις συνάψεις και οι νευρικές δομές και τα μόρια μετατρέπονται και αλλάζουν συνεχώς. Είναι δύσκολο να δεις πώς ένας πολύ δυναμικός εγκέφαλος αποθηκεύει μνήμες.

Υπάρχει επίσης ένα λογικό πρόβλημα στις συμβατικές θεωρίες αποθήκευσης μνήμης, το οποίο επεσήμαναν διάφοροι φιλόσοφοι. Όλες οι συμβατικές θεωρίες υποθέτουν ότι οι μνήμες με κάποιο τρόπο κωδικοποιούνται και εντοπίζονται σε μια αποθήκη μνήμης στον εγκέφαλο. Όταν χρειάζονται, ανακαλώνται από ένα σύστημα ανάκλησης. Αυτό αποκαλείται "μοντέλο κωδικοποίησης, αποθήκευσης και ανάκλησης". Ωστόσο, προκειμένου ένα σύστημα ανάκλησης να ανακαλέσει οτιδήποτε, χρειάζεται να γνωρίζει ποια μνήμη θέλει να ανακαλέσει· ένα σύστημα ανάκλησης μνήμης πρέπει να γνωρίζει ποια μνήμη αναζητά. Έτσι πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίσει τη μνήμη που προσπαθεί να ανακαλέσει. Προκειμένου να την ανακαλέσει, το σύστημα ανάκλησης πρέπει να έχει κάποιο είδος μνήμης. Άρα, το σύστημα ανάκλησης πρέπει να έχει ένα υποσύστημα ανάκλησης μνήμης για να ανακαλεί τις μνήμες του από την αποθήκη του. Αυτό οδηγεί σε μια επ' άπειρον αναγωγή. Αρκετοί φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι αυτό είναι ένα μοιραίο λογικό σφάλμα σε οποιαδήποτε συμβατική θεωρία αποθήκευσης μνήμης. Ωστόσο, στο σύνολό τους, οι θεωρητικοί της μνήμης δεν ενδιαφέρονται πολύ για αυτά που λένε οι φιλόσοφοι, οπότε δεν ενοχλούνται να απαντήσουν στο επιχείρημα. Αλλά μου φαίνεται πράγματι αρκετά ισχυρό.

Στοχαζόμενοι τη θεωρία της μνήμης μέσω μορφικού συντονισμού, ίσως θα ρωτούσαμε: αν συντονιζόμαστε με τις δικές μας μνήμες, τότε γιατί δεν συντονιζόμαστε και με των άλλων ανθρώπων επίσης; Πιστεύω ότι το κάνουμε, και η όλη βάση της προσέγγισης που προτείνω είναι ότι υπάρχει μια συλλογική μνήμη με την οποία είμαστε όλοι συντονισμένοι κι η οποία συνιστά το υπόβαθρο πάνω στο οποίο αναπτύσσεται η δική μας εμπειρία και οι ατομικές μας μνήμες. Αυτή η έννοια είναι πολύ όμοια με την έννοια του συλλογικού ασυνειδήτου.

Ο Γιουνγκ έβλεπε το συλλογικό ασυνείδητο ως συλλογική μνήμη, τη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας. Θεωρούσε ότι οι άνθρωποι θα ήταν πιο συντονισμένοι με μέλη της δικής τους οικογένειας και φυλής και κοινωνικής και πολιτισμικής ομάδας, μα ότι ωστόσο θα υπήρχε ένα υπόβαθρο συντονισμού με όλη την ανθρωπότητα: μια συγκεντρωτική ή μέση εμπειρία βασικών πραγμάτων που όλοι οι άνθρωποι βιώνουν (π.χ., μητρική συμπεριφορά και διάφορα κοινωνικά μοτίβα και δομές εμπειρίας και σκέψης). Δεν θα ήταν τόσο μια μνήμη συγκεκριμένων ατόμων στο παρελθόν, όσο ένας μέσος όρος των βασικών μορφών μνημονικών δομών. Αυτά είναι τα αρχέτυπα. Η ιδέα του Γιουνγκ για το συλλογικό ασυνείδητο είναι εξαιρετικά λογική στο πλαίσιο της γενικής προσέγγισης που προτείνω. Η θεωρία του μορφικού συντονισμού θα οδηγούσε σε μια ριζική επαναβεβαίωση της ιδέας του για το συλλογικό ασυνείδητο.

Χρειάζεται να επαναβεβαιωθεί, διότι το τρέχον μηχανιστικό πλαίσιο της συμβατικής βιολογίας, ιατρικής και ψυχολογίας αρνείται ότι μπορεί να υπάρξει οτιδήποτε σαν το συλλογικό ασυνείδητο· η έννοια μιας συλλογικής μνήμης της φυλής ή του είδους έχει αποκλειστεί ακόμη και ως θεωρητική πιθανότητα. Δεν μπορείτε να κληρονομήσετε οποιαδήποτε επίκτητα χαρακτηριστικά, σύμφωνα με τη συμβατική θεωρία· μπορείτε να κληρονομήσετε μόνο γενετικές μεταλλάξεις. Στο πλαίσιο της συμβατικής βιολογίας, δεν θα υπήρχε κανένας τρόπος οι εμπειρίες και οι μύθοι, για παράδειγμα, των αφρικανικών φυλών, να έχουν οποιαδήποτε επίδραση στα όνειρα κάποιου στην Ελβετία μη αφρικανικής καταγωγής, όπως ο Γιουνγκ πίστευε ότι συμβαίνει. Αυτό είναι τελείως αδύνατο υπό τη συμβατική οπτική, λόγω του οποίου οι περισσότεροι βιολόγοι και άλλοι στο επιστημονικό ρεύμα που επικρατεί, δεν παίρνουν στα σοβαρά την ιδέα του συλλογικού ασυνειδήτου. Θεωρείται μια αλλόκοτη, περιθωριακή ιδέα που μπορεί να έχει κάποια ποιητική αξία ως σχήμα λόγου, μα δεν σχετίζεται με την επιστήμη, επειδή είναι εντελώς αβάσιμη υπό την οπτική της κανονικής βιολογίας.

Η προσέγγιση που προτείνω είναι πολύ παρόμοια με την ιδέα του Γιουνγκ για το συλλογικό ασυνείδητο. Η κύρια διαφορά είναι ότι η ιδέα του Γιουνγκ αφορούσε κυρίως την ανθρώπινη εμπειρία και την ανθρώπινη συλλογική μνήμη. Αυτό που προτείνω είναι ότι μια πολύ παρόμοια αρχή λειτουργεί σε ολόκληρο το σύμπαν, όχι μόνο στα ανθρώπινα όντα. Εάν το είδος της ριζικής μεταβολής παραδείγματος που προτείνω συνεχιζόταν εντός της βιολογίας –αν η υπόθεση του μορφικού συντονισμού είναι έστω και κατά προσέγγιση σωστή–, τότε η ιδέα του Γιουνγκ για το συλλογικό ασυνείδητο θα περνούσε στο κύριο ρεύμα της επιστήμης: τα μορφογενετικά πεδία και η έννοια του συλλογικού ασυνειδήτου θα άλλαζαν τελείως το πλαίσιο της σύγχρονης ψυχολογίας.